İZNİK’TEN GÜNÜMÜZE KADAR HIRİSTİYANLIK
Yüce Allah; Hz. İsa vasıtasıyla buyruklarına uyacaklarına dair Hıristiyanlardan söz almış, ama daha sonra verilen emirleri unutmuşlar, Allah’ın sözlerini, işlerine geldiği biçimde yorumladıkları için aralarında büyük anlayış farkları ortaya çıkmıştı. Hak’kın yolundan ayrıldıklarından dolayı Allah, aralarına düşmanlık sokmuştur. Kur’an, Maide 5/14: «“Biz Hıristiyanlarız” diyenlerin de sözünü almıştık, ama uyarıldıkları şeyden pay almayı unuttular. Bu yüzden Kıyamet Günü’ne kadar aralarına düşmanlık ve kin saldık. Yakında Allah onlara, ne yaptıklarını haber verecektir.»

Allah’ın yolundan çıkanların yüreklerine dünya tutkusu girer. Dünya tutkusu da düşmanlığa yol açar. Onlarda da böyle olmuştu. Birbirine ters düşmüş birçok Hıristiyan mezhepleri arasındaki düşmanlık, asırlarca süregeldi. Her mezhep sahibi, diğerini küfür ile suçlamış, bu yüzden aralarında savaşlar çıkmış, bugün de düşmanlık sürmektedir. Kuzey İrlanda’daki Katolik Protestan çatışmaları, asırlarca süren bu mezhep kavgalarının bir uzantısıdır, herhalde bu düşmanlık daha asırlarca, belki de kıyamete kadar sürecektir.

Üçleme inancı, asırlar boyunca Hıristiyan dünyasında pek çok kişi,topluluk ya da mezhep tarafından reddedildi. Üçleme inancının reddeden topluluklar, tarihin her döneminde büyük baskılarla karşılaştı. Topraklarından sürüldüler, afaroz edildiler, diri diri yakıldılar, türlü işkencelerle öldürüldüler. Ancak baskılar onları tarih sahnesinden silmeye yetmedi. Üçleme karşıtlarının çok büyük bir bölümü inançlarına sadık kaldılar ve ” Tanrı birdir ” demekten vazgeçmediler. İznik Konsili’nde tasfiye edilmeye çalışılan Ariusçular, söz konusu “anti-triniteryen” (Üçleme karşıtı) Hıristiyanların öncüleriydiler. Daha sonra da Ariusçuların izinden giden birçok gurup ortaya çıktı.

Anti Triniteryen’ler (Üçleme Karşıtları)
Rahip Nestorius. Arius akımının öncülerinden biri de Suriye doğumlu bir manastır rahibi olan Nestorius’tu. 428 yılında İstanbul Piskoposluğu gibi önemli bir makama getirilmişti. Ancak kendisini bu yere getiren kilise hiyerarşisine karşı teolojik bir mücadele başlatmakta gecikmedi. Nestorius’un hedef aldığı kavramların başında, kilise tarafından Hz.Meryem‘e verilmiş olan “Theotokos=Tanrı’nın Annesi” sıfatı geliyordu. Roma kilisesi dördüncü yüzyılda bu sıfatı Hz. Meryem’e vermiş ve onun, Hz. İsa’yı ve ondan sonra ki diğer çocuklarını doğurmasına rağmen “ebediyen bakire” kaldığını ilân etmişti. Nestorius ise buna karşı çıkarak şöyle dedi : « Kimse Meryem’e “Tanrı’nın Annesi” demesin, çünkü Meryem sadece bir insandı.»

Aslında Nestorius, kilisenin sapkın öğretisinin çok küçük bir bölümüne karşı çıkmıştı. Hz. İsa’nın Tanrı sayılmasına karşı açık bir şey söylemiyordu. Ancak bu bile kilise tarafından büyük bir tepkiyle karşılandı ve Nestorius’un da aynı Arius gibi anti-trineteryen bir “sapkın” sayılmasına yol açtı. 431 yılında Efes’te toplanan bir konsülde Nestorius afaroz edildi.

Nestorius 435 yılında Mısır çölüne sürüldü, ama etkisi sona ermedi. Pers(İran) Kilisesi zaman içinde giderek Nestorius’un görüşlerini benimsedi. Mısır Kilisesi ise Nestorius’u sapkın sayan Katolik Kilisesi kararını tanımadı. Ve böylece Roma’dan ayrılarak bağımsız bir kilise haline geldi. Zaman içinde de bugünkü Koptik ( Kıpti ) Kilisesi‘ne dönüştü. Nestorius’un diğer bazı bağlıları ise ” Nasturilik ” olarak bildiğimiz mezhebi oluşturdular. Günümüze kadar varlığını sürdüren “Nasturi Kilisesi”nin merkezi bugün halen San Francisco’dadır.

Kelt Kilisesi (Celtic Church of Ireland). Arius akımının diğer bir öncüsü de İrlanda’da kurulan Kelt Kilisesi’ydi. Kıta Avrupasından tamamen izole edilmiş bir durumda “Ariusçu” çizgide gelişti. Katolik Kilisesi’nin İrlanda Kelt Kilisesi’ni resmi olarak egemenliği altına aldığı 664 yılına kadar, üçleme inancı İrlanda’ya yabancıydı.

İrlanda Kilisesi’nin Nasrani öğretisine paralelliğini gösteren önemli bir özelliği vardı : Yahudi kaynaklarına olan sadakat. Kelt Kilisesi, Hz. İsa’nın Yahudi hükümlerine titizlikle uyduğuna inanıyor, bu nedenle de Eski Ahit’e büyük önem veriyordu. Bu eğilim o kadar güçlüydü ki, Kilise’nin Roma’nın egemenliği altına girdikten sonra bile devam etti. 754 yılında bazı Katolik rahipler; “İrlandalı rahiplerin Kilise’nin kutsal metinlerini önemsemediklerini, Kilise önderlerinin yazılarını reddettiklerini ve konsillerin kararlarını dikkate almadıklarını” belirterek bundan şikayet ediyorlardı. Ancak Kelt Kilisesi’nin bu direnişi de kısa bir süre sonra kırıldı. Böylece Katolik Kilisesi dördüncü yüzyılda başlayan bir süreç ile tüm sözde “yanlış yola sapan”ları bir şekilde tasfiye etmiş oluyordu. Oysa bu tasfiye edilen akımlan, Hz. İsa’yı ilâhlaştıran batıl öğretiyi reddediyor, bir ve tek olan Tanrı‘ya iman etmeyi tebliğ ediyorlardı.

Katolikler
İlk Hıristiyan Kilisesi Yeruşalim’de (Kudüs’te) kurulmuştu. Fakat Yeruşalim’in M.S. 70 de Romalılarca harap edilmesinden sonra, Kiliseler Asya’dan batı bölgelerine kadar yayıldı. O zamanlar dünyada egemen olan politik güç Roma İmparatorluğuydu. Hıristiyanlar ilk üçyüz yıl boyunca çeşitli ve ağır baskılara maruz kalmışlardı. Ancak dördüncü yüzyılın başlarında M.S.312 de Roma İmparatoru Konstantin Hıristiyanlığı kabul edince durum tamamile değişti.

İmparator Konstantin Roma Piskopos’una ünlü Lateran Sarayı’nı hediye etti. Pavlusçu Hıristiyanlığın öğretisi esas alınarak Roma Katolik Kilisesi kuruldu. “Katolik” kelimesi “evrensel” demektir. Kilise; başlangıçtan bu yana sadık ve kesintisiz bir şekilde resullerin öğreti ve uygulamalarını devam ettirdiklerini iddia ederler. Kilise’nin başında öleceği güne kadar seçilmiş, İsa Mesih’in görünür temsilcisi olarak kabul edilmiş Papa (baba) bulunur. Roma Devleti’nin desteği ile günden güne güçlenen Roma Katolik Kilisesi, Batı dünyasının en büyük otoritesi haline gelmişti. Katoliklerin Hıristiyanlar arasında en fazla ve en yaygın üyeye sahip oldukları kabul edilir.

Ortodokslar
M.S. 395 de Roma İmparatorluğu doğuda Konstantilop (İstanbul) ve batı da Roma şehirleri başkent olmak üzere ikiye ayrıldı. Batılılar Roma’nın, doğulular da Konstantilop’un dinsel merkez olması gerektiğini ileri sürmeye başladılar. Bu istek iki toplum arasında M.S. 1054 yılına kadar devam etti. Bu tarihte Roma Katolik Kilisesi’nin Rahibi Konstantilop Patriğine, Kilisenin tek evrensel Papa’sı olduğunu hatırlatarak onun da bu gerçeği kabul etmesini istedi. Doğu Kiliseleri buna karşı çıkarak birbirlerini afaroz ettiler. Böylece batı da Roma Katolik Kilisesi ve doğuda da Ortodoks Kiliseleri oluşmuş oldu.

Doğu Kiliseleri (İstanbul, Kudüs, Antakya ve İskenderiye) Roma’dan ayrıldıktan sonra “Ortodoks Kiliseleri” ismini aldı. Ortodoks kelimesi doğru anlamına gelip, doğru inanca veya görüşe sahip olan demektir. Doğu Kiliseleri kendi aralarında bir düzen oluşturamadılar. İstanbul’da ki Patrikhane her zaman daha üstün gibi göründü, ama diğerleri kendi içlerinde bağımsızdılar. Zamanla aralarında yeni kopmalar oldu ve Ulusal Kiliseler oluştu. Ermeni, Rum, Bulgar, Sırp, Rus gibi uluslar, farklı dönemlerde kendi milli kiliselerini kurdular.

Katolik ve Ortodoks Arasındaki Farklılıklar
Papa’nın yanılmazlığı ve evrensel yetkisinin kabul edilmemesinin dışında Ortodoksları Katoliklerden ayıran diğer hususlar şunlardır :
1 – Katolik Kilisesi rahiplerinin evlenmelirini yasaklarken, Ortodoks Kilisesi rahiplerinin evlenmelerine müsaade eder.
2 – Katolikler Kutsal Ruh’un hem Baba’dan hem de Oğul’dan çıktığını ileri sürerken, Ortodokslar Kutsal Ruh’un yalnızca Baba’dan İsa aracılığıyla çıktığını ileri sürerler.
3 – Roma Katolik kiliselerinde vaftiz uygulaması yalnızca su serpmekle yapılırken, doğu Ortodoks kiliselerinde bu tamamen suya daldırılmak suretiyle yapılıyordu.
4 – Ortodokslar yalnızca resimlerle yetinmekteyken, batı kiliseleri heykel veya statüler de yapıyor ve bunları da şereflendiriyorlardı.
5 – Ortodokslar Rab’bin Sofrası’nı ekmek ve şarapla yaparken, Roma Katolikleri bunu yalnızca şaraba bulandırılmış kutsal ekmekle yapmaktadır.
6 – Ortodoks ayinleri Yunanca, Katolik ayinleri Latince yapılır.
7 – Katolikler Hz. İsa’nın doğumunu 25 aralıkta kutlarken, Ortodoks lar 6 ocakta kutlamaktadır.

Protestanlar
Katolik Kilisesi 16.yüzyıla kadar Avrupa’daki egemenliğini korudu. 1520 lerde Almanya’da ortaya çıkan Martin Luther adlı bir rahip bu egemenliği sarsan kişi oldu. Önce Luther’in sonra da Calvin ve Zwingli gibi rahiplerin önderliğinde gelişen Protestan akımı, Roma Kilisesi’nin ve Papa’nın otoritesine karşı büyük bir isyandı. İsyan büyük olduğu kadar kanlıydı da; Avrupa bir yüzyılı aşkın bir süre Katoliklerle Protestanların bitmek tükenmek bilmeyen savaşlarına sahne oldu. “Dini” gibi gözüken bu savaşların ardında ise yine siyasi hesaplar yatıyordu. Papa’nın boyunduruğu altında yaşamayı ve ona vergi vermeyi istemeyen prenslerle, bu egemenliği yitirmek istemeyen çevrelerin çıkar çatışmalarıydı. Aralarında Otuz Yıl süren çok kanlı savaşları oldu ve sonunda imzalanan Westphalia Barışı ile sağlanan denge, o zamandan bu yana da fazla değişmedi.

Protestanlar Papa’nın otoritesini reddederken, onun yerine bir başka otorite koymamışlardı. Bu nedenle Protestanlık, Katolik Hırıstiyanlıkta ki düzenin aksine son derece dağınık ve ” Hoşgörülü ” bir din olarak gelişti. Hemen her ülke kendisine ulusal bir kilise kurdu. Bunların yanında daha pek çok farklı mezhep ve akım gelişti. Bu nedenle bugün protestanlığın yüzlerce türü, yüzlerce farklı Protestan Kilisesi vardır. Bunların büyük kısmı da Kuzey Avrupa’da ve ABD’de faaliyet göstermektedir.

Protestanların ortaya çıkışı üçleme karşıtı akımlar açısından da önemliydi. Protestanlar, belirttiğimiz gibi kendilerini Katolik Kilisesi’nin egemenliğinden kurtardılar. Bu hem basamak, hem de temel Hıristiyanlık inanışları açısından büyük bir özgürlüktü. Artık Kutsal Kitab’ı kendileri okuyorlar ve kendileri yeni baştan yorumluyorlardı. Bunun sonucunda bazı Protestanlar, çok az bir bölümü de olsa, çok önemli bir gerçeği fark ettiler : Katolik inancının temelini oluşturan üçlemenin Yeni Ahit’te bir dayanağı yoktu. Hatta bazı pasajların bu inancı yalanladığı ortadaydı. Bu pasajlarda Tanrı’nın “Bir ve Tek” olduğu anlatılıyor, “Üçlü birlik” inancına ise Yeni Ahit’in temel mantığı içinde bir yer verilmiyordu.

İşte bazı Protestanlar, aslında çok azı, bu sonucu çıkardılar ve üçlemeyi reddettiler. Böylece Üniteryen (Birlemeci) Kiliseler doğdu.

Birlemeyi Savunan Hıristiyanlar
Protestan Reformu(nun) ardından Hıristiyanlar Yeni Ahit’i Katolik inançlarından bağımsız olarak okumaya başladılar. Bunun sonucunda da İtalya’da, üçlemenin yanlışlığı sonucuna inanan ilk Hıristiyan akımı gelişti. Lelio Socianus (1525-1562) ve kuzeni Fausto Socianus (1539-1604) tarafından başlatılan akım, kurucularının isminden dolayı Sosyanizm (Socianism) olarak bilindi. Sosyanistler gizli toplantılar yoluyla yayıldılar. The Catholic Encyclopedia bu akımın inancını şöyle özetliyor: « Sosyanistlere göre üçleme diye bir şey yoktu. Hz.İsa Rab ile ya da Kutsal Ruh’la ayi özden (dolayısıyla Tanrı) değildi… Ölümü ve acı çekmesi insanlara kurtuluş vermek için değildi. » Sosyanistler çeşitli baskılara maruz kaldılar. Kilise onları çok geçmeden afaroz etti.

Aynı dönemde Sosyanistlere benzer fikirler yayan, özellikle üçleme inancına radikal bir biçimde karşı çıkan Cenevreli Michael Servetus, fikirleri nedeniyle Calvin tarafından kazığa bağlanıp yakılarak idam edildi. Yakılırken, yazdığı üçleme karşıtı kitap da göğsüne asılmıştı. Servetus, İznik Konsilinde Hıristiyanlığın dejenere edildiğini savunmuş ve bu bozulmadan kurtulmak için İznik Konsili öncesindeki kaynaklara dönülmesi gereğini yazmıştı. 1638’de Sosyanistlere yönelik saldırılar başladı. Rokow’da ki kolejleri kapatıldı ve birlemeyi kabul etmiş pek çok insan diri diri yakıldı.

Üniteryenler 18. ve 19. yüzyılda özellikle de Anglosakson dünyasında etkili oldular. Önce İngiltere’de sonra da ABD‘de Üniteryen Kiliseler kuruldu. Sadece Hıristiyanların değil, tüm insanların Tanrı’ya iman ederlerse kurtuluşa ulaşabileceklerine inanan bu kişiler kendilerini Üniversalist olarak tanımladılar. Birbirinden bağımsız olarak gelişen Üniteryen ve Üniversalist Kiliseleri 1961 yılında birleşti. The New Catholic Enycyclopedia, Üniteryen Kiliselerin ortak inanışlarını şöyle özetlemişti:

«Hz.İsa (Üniteryenlere göre) Tanrı’nın biricik Oğlu ve Kurtarıcı değil, ama Yahudi peygamberleri geleneği içinde yer alan dini bir önderdir. Dolayısiyle “Hz.İsa ile ilgili din” (yani geleneksel Hıristiyanlık) “Hz.İsa’nın dini” ile değiştirilmelidir. Kutsal Kitap akıl ve bilim ışığında incelenmeli ve kesin değişmez bir kaynak olarak değil, insan yazımı bir eser olarak görülmelidir.»

http://www.kurandasevgi.gen.tr/kkitaplar/bolum27/bolum27.htm